Dział spadku

 

 

Co tak naprawdę dziedziczymy?

W świadomości ogółu społeczeństwa przeważa pogląd, iż w chwili śmierci spadkodawcy, jego bliscy dziedziczą po nim określone przedmioty. Gdyby tak było dział spadku byłby czynnością nieskomplikowaną. Jednak regulacja w prawie polskim jest zgoła inna. Zgodnie z łacińską paremią „Hereditas nihil aliud est, quam successio in universum ius, quod defunctus habuerit” ( z łac. „dziedziczenie nie jest niczym innym niż wejściem w całość praw, jaką w chwili śmierci posiadał zmarły”). Oznacza to, iż powołani do dziedziczenia (czy to na mocy testamentu, czy w ramach dziedziczenia ustawowego), otrzymują udziały, wyrażone ułamkiem zwykłym, w całości spadku, na który składają się zarówno aktywa jak i długi.

W polskim prawie spadkowym zasadę tę wyrażono w art. 922 § 1 k.c., stosownie do którego zarówno prawa, jak i obowiązki majątkowe zmarłego przechodzą z chwilą jego śmierci na jedną lub kilka osób stosownie do przepisów prawa spadkowego. Warto zwrócić uwagę, że spadkobiercy dziedziczą jedynie uprawnienia i obowiązki  majątkowe (m.in. własność samochodu, nieruchomości, pieniężne wierzytelności itp.), natomiast uprawnienia niemajątkowe (np. członkowstwo w stowarzyszeniu, prawa autorskie niemajątkowe) nie podlegają dziedziczeniu. W skład spadku nie wchodzą również prawa i obowiązki publiczno-prawne (wynikające z postępowań dyscyplinarnych i karno-skarbowych, np. obowiązek zapłaty mandatu), prawa i obowiązki osobiste (np. wynikające z użytkowania ustanowionego wyłącznie dla zmarłego, służebności osobiste, dobra osobiste, prawo dożywocia, prawo do grobu itp.), prawa i obowiązki rodzinne  (jak np. uprawnienie do żądania rozwodu, unieważnienia małżeństwa, ustalenia ojcostwa, obowiązki i uprawnienia alimentacyjne itp.).

Postępowanie o dział spadku

W obowiązującym w Polsce systemie prawnym wyróżnia się kategoria tzw. „spraw działowych”, do której należy m.in. dział spadku. Sprawy te rozpoznawane są w postępowaniu nieprocesowym (dawniej nazywanym „niespornym”).  Art. 1035 kodeksu cywilnego stanowi, iż w przypadku, gdy spadek przypada kilku spadkobiercom, do przeprowadzenia działu spadku należy odpowiednio stosować  przepisy o zniesieniu współwłasności.

„Odpowiednie stosowanie” polega na uwzględnieniu odmienności danej instytucji poprzez:

1. stosowanie części przepisów „wprost” ;
2. stosowanie części przepisów z odpowiednimi modyfikacjami;
3. nie zastosowanie danego przepisu w ogóle;

Regulacje, dotyczące rozpoznawania spraw z zakresu działu spadku znajdują się w przepisach kodeksu postępowania cywilnego (dalej: k.p.c.), kodeksu cywilnego (k.c.), a nawet, w pewnym zakresie, w kodeksie rodzinnym i opiekuńczym (k.r.o).  W doktrynie wyróżnia się dwa ujęcia instytucji działu spadku; materialny (odnoszący się do przepisów prawa materialnego, zawartego m.in. w kodeksie cywilnym) oraz aspekt proceduralny (dotyczący samej procedury postępowania przed sądem lub zawarcia umowy). Sfery te wzajemnie się dopełniają. W zakresie prawa materialnego, dział spadku regulują przepisy kodeksu cywilnego (art. 1035–1046). W sferze postępowania cywilnego wyodrębnione zostało postępowanie o dział spadku, regulowane w art. 680–689 k.p.c.

 

Odpowiedzialność spadkobierców przed i po dziale spadku

W przeważającej większości przypadków spadkobiercy nie występują do sądu z wnioskiem o dokonanie działu spadku. Jednakże, dopiero po przeprowadzeniu działu spadku przedmioty majątkowe wchodzą do majątku spadkobiercy – przed działem majątek spadkowy stanowi jedną całość. Stosownie do art.  1034. § 1 k.c.,  do chwili działu spadku spadkobiercy ponoszą solidarną odpowiedzialność za długi spadkowe. W tym miejscu można nadmienić, na czym dokładnie polega solidarność świadczenia. O jego istocie stanowi art. 366 § 1 k.c., zgodnie z którym wierzyciel może żądać całości lub części świadczenia od wszystkich dłużników łącznie, od kilku z nich lub od każdego z osobna, a zaspokojenie wierzyciela przez któregokolwiek z dłużników zwalnia pozostałych. Jak widać, jest to dla spadkobiercy sytuacja dość niebezpieczna, gdyż może się okazać, że jeden lub więcej z wierzycieli wystąpi z roszczeniem o zapłatę właśnie przeciwko niemu. Wprawdzie, zgodnie z  art. 366 § 2 k.c., jeżeli jeden ze spadkobierców spełnił świadczenie, może on żądać zwrotu od pozostałych spadkobierców w częściach, które odpowiadają wielkości ich udziałów, jednak w praktyce może się to okazać trudne, w szczególności jeśli pozostali spadkobiercy są niewypłacalni.

Od momentu dokonania działu spadku, spadkobiercy ponoszą odpowiedzialność za długi spadkowe w stosunku do wielkości udziałów (nie zaś do wysokości aktywów, czyli majątku spadkowego).

Podobnie wygląda sprawa w stosunku do osób, na rzecz których spadkobierca dokonał zapisy windykacyjne. Zapis windykacyjny to rozrządzenie, które może być dokonane wyłącznie w testamencie notarialnym. Daje możliwość przekazania (z momentem śmierci spadkodawcy) konkretnego przedmiotu lub zbywalnego prawa majątkowego (np. samochodu, nieruchomości, gospodarstwa rolnego, przedsiębiorstwa, służebności) wprost do majątku określonej osoby. Przedmiot zapisu windykacyjnego nie wchodzi do spadku. Stosownie do art. 1034 (1)  § 1 k.c., spadkobiercy i osoby, w stosunku do których spadkodawca dokonał zapisu windykacyjnego, odpowiadają solidarnie do chwili dokonania działu spadku. Natomiast od chwili działu spadku osoby, na których rzecz zostały uczynione zapisy windykacyjne, ponoszą odpowiedzialność za długi spadkowe proporcjonalnie do wartości otrzymanych przez nich przysporzeń.

Odpowiedzialność osoby, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny za długi spadkowe, jest ograniczona do wartości przedmiotu zapisu windykacyjnego według stanu i cen z chwili otwarcia spadku.

 

Na czym polega dział spadku?

W postanowieniu  o stwierdzeniu nabycia spadku sąd wskazuje spadkobierców oraz ich udziały w masie spadkowej, określone ułamkiem zwykłym (np. po zmarłym J.N dziedziczy w ½ K.N, w ¼ S.Z. i w ¼ R.N.). Udział ten, jak była już o tym mowa, dotyczy części całego spadku, nie natomiast poszczególnych przedmiotów. Nawet prawa z natury podzielne (najlepszym przykładem jest wierzytelność pieniężna), nie ulegają samoistnemu podziałowi według określonego ułamka. W sytuacji, gdy zmarły miał na koncie bankowym 100.000,00 zł (sto tysięcy),a dziedziczą po nim trzy osoby (jak w powyższym przykładzie pierwsza osoba w ½, druga ¼ i trzecia ¼), nie oznacza to, że mogą wypłacić sobie odpowiednio 50.000,00 zł , 25.000,00 zł i 25.000,00 zł bez zgody pozostałych spadkobierców. Każde z nich ma prawo do części całości spadku, wyrażonej ułamkowo.

Dopiero po dokonaniu działu spadku, konkretne przedmioty i prawa majątkowe „wchodzą” do majątku każdego ze spadkobierców. Oznacza to, że np. osobie pierwszej przypadnie w udziale dom, osobie drugiej samochód i wierzytelność pieniężna itp.

Na uwadze warto mieć okoliczność, iż nie ma prawnego obowiązku dokonania działu spadku. Poza tym, złożenie wniosku w tej kwestii nie jest ograniczone żadnym terminem. W sytuacji, gdy nie było działu, przedmioty, należące do spadku (a zatem wszystkie nieruchomości, wierzytelności pieniężne itp.) traktowane są jako jedna całość, w związku z czym czynności z nimi związane doznają w obrocie prawnym pewnych ograniczeń.

Zanim spadkobiercy dokonają działu spadku, należy uzyskać akt poświadczenia dziedziczenia  sporządzony przez notariusza lub postanowienie sądu o stwierdzeniu nabycia spadku. Jednakże, jeśli stwierdzenie nabycia spadku jeszcze nie nastąpiło, ani nie sporządzono zarejestrowanego aktu poświadczenia dziedziczenia, stosownie do treści art. 681 k.p.c., sąd może w toku postępowania działowego wydać postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku.

 

Umowny i sądowy dział spadku

Wyróżnia się sądowy i umowny dział spadku.

W sytuacji gdy wszyscy spadkobiercy są zgodni do tego, w jaki sposób przeprowadzić dział spadku (zazwyczaj w sytuacji, gdy nie dochodzi między nimi do sporów i konfliktów na tle dziedziczenia), zgodnie z art. 1037  § 1 k.c., mogą oni dokonać działu na mocy umowy. Ważne jest to, aby została ona zawarta pomiędzy wszystkimi spadkobiercami. Umowa ta może dotyczyć zarówno całości, jak i części spadku. W sytuacji, gdy do spadku należy nieruchomość, do jej ważności wymagana jest forma aktu notarialnego. Jeśli do spadku należy przedsiębiorstwo, umowa o dział spadku powinna być zawarta w formie pisemnej z podpisami notarialnie poświadczonymi. Jednakże, gdy w skład przedsiębiorstwa wchodzi nieruchomość albo jeśli jest ono objęte zarządem sukcesyjnym, wymagana jest forma aktu notarialnego.

W sytuacji, gdy spadkobiercy nie są zgodni, każdy z nich może żądać, aby sąd dokonał działu spadku, wydając, po przeprowadzeniu postępowania, odpowiednie orzeczenie. Co do zasady, sądowy dział spadku powinien obejmować całość spadku. Może być ograniczony do jego części tylko z ważnych powodów. W praktyce, za wystarczająco „ważny powód” uznaje się  złożenie przez wszystkich spadkobierców zgodnego wniosku o dokonanie częściowego działu spadku.

Stosownie do treści art. 628.k.p.c., sądem właściwym do złożenia wniosku o dokonanie działu spadku jest sąd ostatniego miejsca zwykłego pobytu spadkodawcy, a jeżeli jego miejsca zwykłego pobytu w Polsce nie da się ustalić, sąd miejsca, w którym znajduje się majątek spadkowy lub jego część (nazywany sądem spadku). Jeżeli nie da się określić właściwości według powyższych przepisów, sądem właściwym jest sąd rejonowy dla m.st. Warszawy.

Wniosek o dział spadku powinien, zgodnie z art. 680 § 1 i § 2 k.p.c. zawierać:

1. powołanie postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku (wydany przez sąd) albo zarejestrowany akt poświadczenia dziedziczenia (sporządzony przez notariusza);
2. spis inwentarza (sądowy lub sporządzony notarialnie), a jeśli nie został on sporządzony, należy we wniosku wskazać majątek, który ma być przedmiotem działu;
3. informację na temat tego, czy spadkodawca sporządził testamenty, a jeśli tak,t o dodatkowo gdzie zostały złożone i gdzie się znajdują;
4. jeśli w skład spadku wchodzi nieruchomość, należy we wniosku przedstawić dowody stwierdzające, że nieruchomość stanowiła własność spadkodawcy (m.in. wypis z ksiąg wieczystych)

Współspadkobiercy powinni podać sądowi swój wiek, zawód, stan rodzinny oraz dane co do swych zarobków i majątku, a także zarobków i majątku małżonka. Powinni również wyjaśnić, w jaki sposób korzystali ze spadku dotychczas. W razie potrzeby, zobowiązani są podać inne okoliczności, które mogą mieć wpływ na rozstrzygnięcie jakie przedmioty i prawa majątkowe każdy ze współspadkobierców ma otrzymać ze spadku (przykład: w skład masy spadkowej wchodzi przedsiębiorstwo gospodarcze, a tylko jeden ze spadkobierców prowadził je wspólnie ze zmarłym). Jeżeli przedmiotem działu jest gospodarstwo rolne, współspadkobiercy powinni w szczególności podać dane dotyczące okoliczności przewidzianych w art. 214 kodeksu cywilnego, a mianowicie;

- który ze spadkobierców je prowadzi lub stale w nim pracuje;

- jeśli jest kilkoro spadkobierców, którzy prowadzą gospodarstwo lub w nim pracują, albo żaden nie spełnia tej przesłanki, należy podać okoliczności, które uprawdopodobniają, że jeden ze spadkobierców będzie dawać najlepszą gwarancję jego należytego prowadzenia.

- ewentualnie, podanie innych okoliczności, które uzasadniałyby, ze względu na interes społeczno-gospodarczy, wybór innego spadkobiercy

Zasadą jest, że sąd nie jest związany treścią wniosku, a zatem sam ustala i ocenia skład i wartość spadku ulegającego podziałowi.

W postępowaniu działowym sąd rozstrzyga także o:

• istnieniu zapisów zwykłych, których przedmiotem są rzeczy lub prawa należące do spadku;
• o wzajemnych roszczeniach pomiędzy współspadkobiercami z tytułu posiadania poszczególnych przedmiotów spadkowych, pobranych pożytków i innych przychodów;
• poczynionych na spadek nakładów i spłaconych długach spadkowych

 

Scheda spadkowa

W kodeksie cywilnym brak jest definicji legalnej „schedy spadkowej”. Uznaje się, że jest to majątek, odziedziczony przez danego spadkobiercę, ustalany w ramach działu majątku spadkowego.

Do składu majątku, odziedziczonego po zmarłym, zalicza się nie tylko majątek uzyskany po jego śmierci (np. w ramach dziedziczenia, zapisu windykacyjnego), lecz również otrzymane za życia spadkobiercy przysporzenia, w postaci m.in. darowizn. Są to przypadki znane z życia codziennego (np. rodzice kupują dziecku mieszkanie, samochód itp.). Zasady doliczenia darowizn i zapisów windykacyjnych mają na celu uniknięcie sytuacji, w której część spadkobierców byłaby w uprzywilejowanej wobec reszty sytuacji.

Wzajemne rozliczenia są dokonywane dopiero w chwili przeprowadzania działu spadku, jednak jedynie, jeśli został złożony odpowiedni wniosek (sąd nie dokonuje zaliczenia z urzędu). Ponadto, zaliczeń na poczet schedy spadkowej dokonuje się wyłącznie, jeśli dziedziczenia dochodzą:

- zstępni zmarłego (a zatem dzieci, wnuki, prawnuki itp.)

- zstępni zmarłego łącznie z małżonkiem.

którzy dziedziczą na podstawie ustawy (a zatem zaliczeń nie dokonuje się w przypadku, gdy spadkodawca sporządził ważny testament).

Zaliczeniu nie podlegają drobne darowizny zwyczajowo w danych stosunkach przyjęte, ani takie darowizny, przy których z oświadczenia spadkodawcy lub z okoliczności wynika, że darowizna lub zapis windykacyjny zostały dokonane ze zwolnieniem od obowiązku zaliczenia.

           

Reasumując, można powołać się na pogląd, wyrażany często w orzecznictwie sądowym i piśmiennictwie prawniczym, iż sprawy „działowe”, do których zaliczany jest m.in. podział majątku spadkowego, są jednymi z najbardziej skomplikowanych i żmudnych.

Na zakończenie warto przywołać cytat Sędziego Sądu Najwyższego, B. Dobrzańskiego, iż „jest oczywiste, że sprawy działowe są bodaj najbardziej pracochłonne ze wszystkich spraw cywilnych w ogóle. Rozstrzyga się w nich m.in. wiele zagadnień (art. 618 § 1, art. 685, art. 686 k.p.c.), które poza tym musiałyby być rozstrzygane w wielu procesach […]”(B. Dobrzański, Glosa do uchwały SN z 22.04.1968 r., III CZP 39/68, NP 1969, nr 7–8, s. 1279).