ODWOŁANIE DAROWIZNY
1. Odwołanie darowizny - Czym jest darowizna?
Pomimo iż w świadomości ogółu społeczeństwa panuje odmienne przeświadczenie, na gruncie polskiego prawa cywilnego darowizna jest umową, nie zaś czynnością jednostronną. Oznacza to, iż do skuteczności darowizny wymagane jest przyjęcie jej przez obdarowanego. Ustawodawca polski w ten sposób daje wyraz zasadzie, iż nikt nie powinien zostać obdarowany wbrew swej woli.
Stosownie do treści art. 888 § 1 k.c., przez umowę darowizny darczyńca zobowiązuje się do dokonania bezpłatnego przysporzenia (causa donandi) na rzecz obdarowanego, kosztem swojego majątku. To właśnie owa nieodpłatność jest najbardziej istotną częścią umowy; świadczeniu darczyńcy nie może odpowiadać wzajemne świadczenie obdarowanego, chyba że ma ono znaczenie wyłącznie symboliczne (np. obdarowany, w akcie wdzięczności za podarowanie nieruchomości wręcza darczyńcy drobny upominek). Podobnie, za dokonanie darowizny uważa się przypadki sprzedaży rzeczy znacznie poniżej jej rzeczywistej wartości (np. samochód „za złotówkę”).
Do dokonania oceny charakteru prawnego umowy darowizny nie ma natomiast znaczenia konkretny, zindywidualizowany motyw dokonanego przysporzenia. Przyczyny i motywy osobiste dokonania darowizny mogą być niezwykle zróżnicowane; począwszy od pobudek czysto altruistycznych, wynikających z chęci pomocy drugiemu człowiekowi bądź zadośćuczynienia zasadom współżycia społecznego, aż po intencje uzasadnione racjami czysto zawodowymi lub gospodarczymi.
Pewne zdumienie może wywoływać również regulacja prawna, dotycząca formy zawarcia umowy darowizny. Zgodnie z art. 890 § 1. k.c., oświadczenie darczyńcy powinno być złożone w formie aktu notarialnego. Jednak, jak stanowi dalsza część przepisu, brak dochowania tej formy nie w każdym przypadku będzie skutkować nieważnością umowy; darowizna będzie ważna, jeśli przyrzeczone świadczenie zostało spełnione (a zatem np. dokonano przelewu na konto bankowe obdarowanego). Od tej reguły istnieją wyjątki. Jeżeli do przeniesienia własności przedmiotu darowizny wymagana jest szczególna forma prawna, do ważności czynności prawnej konieczne jest jej dochowanie (np. do przeniesienia własności nieruchomości w drodze darowizny wymagana jest forma aktu notarialnego). Oświadczenie o przyjęciu darowizny nie wymaga się zachowania żadnej szczególnej formy. Przyjęcie może nastąpić również per pacta concludentia (czynności dorozumiane), jak chociażby w drodze milczącej zgody lub w braku sprzeciwu.
2. Odwołanie darowizny
Stosownie do przepisów Kodeksu cywilnego, darczyńca może odwołać darowiznę jeszcze niewykonaną, jeśli po zawarciu umowy jego stan majątkowy uległ takiej zmianie, iż jej wykonanie nie mogłoby nastąpić bez
- uszczerbku dla własnego utrzymania darczyńcy odpowiedniego dla jego usprawiedliwionych potrzeb lub
- uszczerbku dla ciążących na nim ustawowych obowiązków alimentacyjnych.
W tym miejscu ważne jest podkreślenie, iż przepis ten dotyczy wyłącznie przypadku, w którym przedmiot darowizny nie został jeszcze wydany. Ponadto, należy mieć na uwadze, iż pogorszenie stanu majątkowego darczyńcy musi wystąpić po zawarciu umowy darowizny; musi być to również zmiana znacząca. Odwołanie darowizny ze względu na niekorzystną zmianę w majątku darczyńcy jest możliwe również po śmierci obdarowanego. Przyczyna, z powodu której sytuacja majątkowa uległa negatywnej zmianie co do zasady nie ma istotnego znaczenia, jednak odwołanie darowizny nie jest możliwe, jeśli do pogorszenia doszło z winy umyślnej lub na skutek rażącego niedbalstwa ze strony darczyńcy (tak m.in. wyrok Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 21 lutego 2013 r. o sygn. I ACa 61/13).
Należy zaznaczyć, iż ratio legis art. 896 k.c. jest ochrona osobistego interesu darczyńcy oraz osób uprawnionych do alimentacji z jego strony, a zatem dla możliwości odwołania darowizny jeszcze niewykonanej stan majątkowy obdarowanego nie ma znaczenia. Nawet w przypadku, gdyby głównym motywem dokonania darowizny przez darczyńcę była trudna sytuacja materialna obdarowanego, a ten wzbogacił się w sposób nagły i niespodziewany, okoliczność ta nie może stanowić podstawy do odmowy wykonania darowizny (tak m.in. wyrok Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 21 lutego 2013 r. o sygn. I ACa 61/13).
Należy nadmienić, że nie wszystkie stany faktyczne będą objęte hipotezą normy prawnej zawartej w cytowanym wyżej przepisie. Jak była już o tym mowa, oświadczenie darczyńcy powinno zostać złożone w formie aktu notarialnego pod rygorem nieważności. Umowa darowizny może być konwalidowana jedynie poprzez jej wykonanie. A zatem, jeśli forma nie zostanie dochowana, przepis ten nie znajdzie w ogóle zastosowania (gdyż dotyczy wyłącznie darowizn jeszcze niewykonanych).
W przypadku, gdy darowizna została już dokonana, a darczyńca popadł w niedostatek, co oznacza, że nie jest w stanie we własnym zakresie zaspokoić swoich usprawiedliwionych potrzeb, wiążących się z normalnymi warunkami bytowania, obdarowany ma sui generis obowiązek alimentacyjny wobec darczyńcy. Jest on zobowiązany do dostarczania darczyńcy środków do zaspokojenia uzasadnionych potrzeb lub wypełnienia ciążących na darczyńcy obowiązków alimentacyjnych. Obowiązek ten jest ograniczony – obciąża zobowiązanego tylko w granicach istniejącego jeszcze wzbogacenia i jedynie w przypadku, gdy darczyńca pozostaje w niedostatku. Obdarowany może się zwolnić z powyższego obowiązku, zwracając darczyńcy wartość istniejącego wzbogacenia.
Ponadto, darczyńca może odwołać darowiznę, także już wykonaną, w sytuacji, gdy obdarowany dopuścił się wobec niego rażącej niewdzięczności. Należy nadmienić, iż w orzecznictwie rozpowszechniony jest pogląd, że nie każde niewłaściwe, agresywne zachowanie obdarowanego wobec darczyńcy może być zakwalifikowane jako „rażąca niewdzięczność”. Jeżeli zachowania te, pomimo swej naganności, mieszczą się w ogólnie przyjmowanych granicach „typowych konfliktów rodzinnych”, w szczególności, jeśli darczyńca jest ich aktywnym uczestnikiem, nie stanowią przejawu rażącej niewdzięczności.
Przeważa pogląd, iż za rażąco niewdzięczne można uznać jedynie takie działanie lub zaniechanie, które jest skierowane bezpośrednio albo pośrednio przeciwko darczyńcy, które, rozsądnie oceniając, musi zostać uznane za „wysoce niewłaściwe i krzywdzące darczyńcę” (wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 16 marca 2016 r. o sygn. I ACa 1027/15).
Przede wszystkim, za takie zachowanie zostanie uznane popełnienie przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu, czci, majątkowi darczyńcy. Podobnie będzie w przypadku, gdy obdarowany nie dopełnia obowiązków osobistych, łączących go z darczyńcą albo nie dopełnia wobec niego obowiązku wdzięczności. Działania te muszą być silnie nacechowane złą woli i chęcią wyrządzenia darczyńcy krzywdy. Zachowania te muszą być szczególnie i obiektywnie naganne w odbiorze ogółu społeczeństwa, a poza tym muszą wykraczać poza konflikty rodzinne lub życiowe. Poza tym, jeśli darczyńca swoim niewłaściwym działaniem lub zaniechaniem wywołał te zachowania, w orzecznictwie i doktrynie przeważa pogląd, iż nie sposób ich zakwalifikować jako rażąco niewdzięcznych.
Ocena, czy zachowanie nosi znamiona rażącej niewdzięczności, powinna zostać dokonana przy uwzględnieniu konkretnych i indywidualnych okoliczności, jak również warunków i zwyczajów, panujących w danym środowisku społecznym.
Tak m. in., Sąd Apelacyjny w Białymstoku w sprawie o sygn. akt I ACa 787/14 uznał, iż Sąd Okręgowy prawidłowo ustalił, iż zachowanie obdarowanego polegające na „niewłaściwym zachowaniu wobec darczyńców, braku szacunku, obrażaniu rodziców wyzwiskami oraz niewykonywaniem obowiązków wynikających z umowy darowizny, groźbach i przekleństwach wobec niepełnosprawnego rodzeństwa” w danym stanie faktycznym nie może zostać uznane za przejaw rażącej niewdzięczności. W przedmiotowej sprawie, małżonkowie dokonali na rzecz syna darowizny, której przedmiotem było gospodarstwo rolne. W ich opinii, po zawarciu umowy, stosunki pomiędzy nimi uległy znacznemu pogorszeniu. Oceniali, iż syn w niewłaściwy sposób prowadził gospodarstwo, nie słucha rad rodziców, reaguje na nie agresywnie. W tajemnicy przed rodziną zawarł związek małżeński, o czym rodzice dowiedzieli się dopiero miesiąc po fakcie. Natomiast syn podnosił, iż rodzice nie powinni w ogóle ingerować w jego pracę w gospodarstwie. W toku procesu okazało się, iż darczyńcy usiłowali wpływać na decyzje obdarowanego, a nawet wykonywać w gospodarstwie określone czynności pomimo sprzeciwu syna (jak m.in. prasowanie trawy ciągnikiem). Gdy obdarowany usiłował ingerować w działania ojca, darczyńcy użyli wobec niego przemocy fizycznej.
W opinii Sądu, pomimo iż zachowanie obdarowanego w postaci używania w stosunku do darczyńców wulgarnego języka było niestosowne, w przedmiotowej sprawie nie wykraczało ono poza „wypadki życiowych konfliktów”. Sąd uznał, iż za rażąco niewdzięczne należałoby uznać działania, polegające np. na umyślnym, nacechowanym złą wolą naruszeniu godności osobistej darczyńcy, popełnieniu wobec niego czynu zabronionego albo niedostarczaniu niezbędnych środków utrzymania.
Sąd Apelacyjny zgodził się ze stanowiskiem Sądu Okręgowego w Białymstoku, zgodnie z którym „obowiązek wdzięczności” obdarowanego wobec darczyńców nie może w istocie oznaczać konieczności bezwolnego wykonywania wszystkich życzeń darczyńcy i biernej postawy, polegającej na braku sprzeciwu wobec niewłaściwych zachowań ze strony darczyńcy.
3. W jaki sposób można odwołać darowiznę?
Przede wszystkim, należy złożyć odpowiednie oświadczenie o jej odwołaniu. Oświadczenie to należy skierować do obdarowanego, najlepiej w formie pisemnej. Bardzo istotne jest również wskazanie, iż odwołanie darowizny z powodu rażącej niewdzięczności nie może nastąpić po upływie roku od dnia, w którym darczyńca dowiedział się o rażącej niewdzięczności obdarowanego.
Zgodnie z art. 899 § 2 Kodeksu cywilnego, odwołanie darowizny może być dokonane również przez spadkobierców darczyńcy w dwóch przypadkach;
- gdy darczyńca w chwili śmierci był uprawniony do odwołania albo
- gdy obdarowany umyślnie pozbawił darczyńcę życia lub umyślnie wywołał rozstrój zdrowia, którego skutkiem była śmierć darczyńcy.
W orzecznictwie przeważa pogląd, iż odwołanie darowizny rodzi wobec obdarowanego wyłącznie skutki obligacyjne, co oznacza, iż jest on dopiero zobowiązany do zwrotu przedmiotu darowizny. W przypadku, gdy przedmiotem darowizny jest nieruchomość, do przeniesienia jej własności konieczne jest dokonanie tego w formie aktu notarialnego. Bardzo często obdarowany nie zgadza się ze stanowiskiem darczyńcy, wobec czego konieczne jest skierowanie sprawy na drogę sądową.
Zwrot darowizny następuje na podstawie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu.
4. Odwołanie darowizny, której przedmiot wszedł do majątku wspólnego małżonków
Niezwykle problematyczna jest sytuacja, w której przedmiot darowizny (np. nieruchomość), wszedł do majątku wspólnego małżonków, a tylko jedno z nich okazało rażącą niewdzięczność wobec darczyńcy. W doktrynie i orzecznictwie ukształtowały się dwa poglądy w tej kwestii.
Według pierwszego z nich, darczyńca w takim przypadku może domagać się wyłącznie zwrotu równowartości udziału poprzez zapłatę sumy pieniężnej, gdyż majątek wspólny przysługuje małżonkom niepodzielnie, na zasadach wspólności łącznej. Sąd Apelacyjny w Katowicach w wyroku z dnia 31 stycznia 2014 r. o sygn. akt V ACa 664/13 stanął na stanowisku, że odwołanie darowizny rodzi wyłącznie skutki obligacyjne, które polegają na obowiązku zwrotu przedmiotu darowizny, nie natomiast skutki rozporządzające (które miałyby polegać na tym, że przedmiot darowizny niejako „powraca” do majątku darczyńcy). W ocenie Sądu, darczyńca ma możliwość domagania się od tego z małżonków, który okazał rażącą niewdzięczność, zwrotu równoważności jego udziału w przedmiocie darowizny, natomiast sam przedmiot darowizny pozostaje dalej częścią majątku wspólnego małżonków.
Według drugiego z poglądów, w sytuacji, gdy darczyńca skutecznie odwoła darowiznę wobec tego z małżonków, który zachował się niewdzięcznie, przedmiot darowizny niejako „wychodzi” z majątku wspólnego małżonków. Wówczas nie jest on już objęty współwłasnością łączną (bezudziałową), lecz przysługuje obojgu małżonkom na zasadach współwłasności w częściach ułamkowych. W tym miejscu warto zaznaczyć, że współwłasność w częściach ułamkowych, w przeciwieństwie do współwłasności łącznej, pozwala współwłaścicielowi na rozporządzenie swoim udziałem bez zgody pozostałych współwłaścicieli.
Zgodnie z drugim poglądem, darczyńca miałby roszczenie w stosunku do obdarowanego małżonka, który wykazał wobec niego rażącą niewdzięczność, aby ten przeniósł na niego swój udział.
5. Przebaczenie
Stosownie do treści art. 899 § 1 Kodeksu cywilnego, darowizna nie może być odwołana z powodu niewdzięczności, jeżeli darczyńca obdarowanemu przebaczył. Ponadto, jeśli darczyńca nie miał w chwili dokonania przebaczenia zdolności do czynności prawnych, przebaczenie jest skuteczne, jeśli zostało dokonane z odpowiednim rozeznaniem. Oznacza to, że aktu przebaczenia może dokonać darczyńca, będący osobą niepełnoletnią lub ubezwłasnowolnioną, pod warunkiem iż działał on z odpowiednim rozeznaniem.
Termin „przebaczenie” nie jest w żaden sposób zdefiniowany w przepisach prawnych. Według jednego z poglądów, jest to zdarzenie prawne, podobne do oświadczenia woli, które pociąga za sobą skutki, określone w przepisach. Niektórzy autorzy uznają przebaczenie za przejaw uczuć, akt o charakterze psychologicznym i moralnym, zdarzenie faktyczne, a nawet przejaw aktu woli. Wydaje się jednak, iż w prawie polskim dominuje pogląd, że jest to „akt o charakterze uczuciowym, polegający na puszczeniu w niepamięć doznanej krzywdy i odczutej obrazy” (tak m.in. P. Księżak, Przebaczenie w polskim prawie cywilnym, PiP 2006/11/54-66). Jednakże, autor wskazanej powyżej publikacji wskazuje, iż przebaczenie nie zawsze następuje z czystych pobudek; może być skutkiem chłodnej analizy sytuacji i dokonania kalkulacji, w wyniku której darczyńca dojdzie do wniosku, iż przebaczenie będzie dla niego bardziej korzystne (P. Księżak, Przebaczenie w polskim prawie cywilnym, PiP 2006/11/54-66).
Niezależnie jednak od kwalifikacji prawnej, bez wątpienia przebaczenie rodzi na gruncie prawa polskiego określone skutki prawne.
Uznaje się, iż koniecznym elementem przebaczenia jest istnienie u darczyńcy woli przebaczenia. A zatem, przebaczenie, złożone pod wpływem groźby lub przymusu, nie będzie skuteczne, w związku z czym darczyńca będzie mógł złożyć oświadczenie o odwołaniu darowizny.
Do uzewnętrznienia przebaczenia nie jest wymagana żadna forma. Zachowanie to nie musi być skierowane w stronę obdarowanego, jednakże powinno być wyrażone w sposób, który pozwala na obiektywne stwierdzenie, że darczyńca mu przebaczył. Tym samym, nie jest wystarczająca w tej kwestii jedynie subiektywna ocena obdarowanego, że darczyńca nie odczuwa w stosunku do niego urazy (P. Księżak, Przebaczenie w polskim prawie cywilnym, PiP 2006/11/54-66).
6. Zgoda małżonka na odwołanie darowizny?
Stosownie do art. 37 § 1 pkt. 4 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, zgoda małżonka jest potrzebna do dokonania darowizny z majątku wspólnego, z wyjątkiem drobnych darowizn zwyczajowo przyjętych. Podobnego zapisu brak jest w przypadku jej odwołania. Ponadto, w doktrynie przeważa pogląd, iż nie jest to czynność zarządu majątkiem wspólnym.
Z powyższego wynika, iż do odwołania darowizny zgoda współmałżonka nie jest wymagana.
7. Rozwiązanie umowy darowizny
Zgodnie z brzmieniem art. 901. § 1 Kodeksu cywilnego, przedstawiciel osoby ubezwłasnowolnionej (zarówno całkowicie, jak i częściowo), może żądać rozwiązania umowy darowizny, którą osoba ta zawarła, zanim została ubezwłasnowolnione, jeśli darowizna ta jest nadmierna ze względu na wartość świadczenia i brak uzasadnionych pobudek. Rozwiązanie umowy nie może nastąpić po upływie dwóch lat od jej wykonania.
8. Zasady współżycia społecznego
Zgodnie z przepisami Kodeksu cywilnego, odwołanie darowizny nie jest możliwe, jeśli jej dokonanie czyni zadość zasadom współżycia społecznego.
Sąd Najwyższy w orzeczeniu z dnia 27 marca 1957 r. o sygn. akt 3 CR 922/56 stanął na stanowisku, iż nie każde przysporzenie majątkowe, które ma swe źródło w prawie rodzinnym, powinno być uważane za odpowiadające zasadom współżycia społecznego, rozumianym jako obowiązki moralne, przyzwoitość, zwyczaje. Przepis ten dotyczy przypadków szczególnych, silnie ugruntowanych w nakazach moralności lub zwyczajach, panujących w środowisku społecznym. Jako przykład Sąd podał wsparcie dla cierpiących biedę krewnych, którzy nie mają prawa do świadczeń alimentacyjnych.